Όλοι την κολακεύουν κι όλοι την υπερασπίζονται.
Έχει συνηγόρους απ' όλο το πολιτικό φάσμα. Από ακραιφνείς αστούς του
κοινοβουλευτισμού μέχρι διαπρύσιους κήρυκες του ένοπλου αγώνα. Η μεσαία
τάξη είναι το διακύβευμα και η "Ιθάκη" της σύγχρονης πολιτικής
οικονομίας, το βαρόμετρο της υγείας του συστήματος. Φτάνει μια τυπική
αναζήτηση στο Google για να καταλάβει κανείς τον ντόρο που γίνεται γύρω
απ' αυτήν σε παγκόσμια κλίμακα: ο όρος middle class εμφανίζει σχεδόν 700
εκατομμύρια σελίδες (!) Το τι ακριβώς είναι η "μεσαία τάξη", ποια η
"ανθρωπογεωγραφία" της κι ο ρόλος της, το ερευνούν πολλοί. Το βασικό
ερώτημα, που αφορά τη φύση της, είναι βέβαια το πιο καθοριστικό: είναι
η μεσαία τάξη το επιστέγασμα της εξέλιξης του καπιταλισμού; Η μεγάλη...
"προσφορά" του στην ανθρωπότητα; Ή μήπως η μεγάλη χίμαιρα; Ο προθάλαμος
για το νέο "άτυπο" προλεταριάτο;
Πόλωση και σύγκρουση
Στην
"κλασική" μαρξιστική ανάλυση, ο όρος "μεσαία τάξη" έχει ιστορική και
ταξική σημασία. Ιστορικά, μεσαία τάξη είναι οι μπουρζουάδες
επαγγελματίες - εισοδηματίες που διαφοροποιήθηκαν από την παλιά
(φεουδαρχική) αριστοκρατία, αλλά με όρους καπιταλιστικής οικονομίας
είναι οι μικροαστοί, εκείνοι δηλαδή που βρίσκονται ανάμεσα στην άρχουσα
τάξη των κεφαλαιοκρατών και το προλεταριάτο. Η "μεσαία τάξη"
αντιμετωπίζει μόνιμα τον κίνδυνο να διολισθήσει στο προλεταριάτο καθώς ο
καπιταλισμός εξελίσσεται και οδηγεί την κοινωνία σε όλο και μεγαλύτερη
πόλωση ανάμεσα στις δύο βασικές τάξεις: τους πλούσιους αστούς και τους
φτωχούς προλετάριους.
"Τα μέχρι
τώρα μικρομεσαία στρώματα, μικροβιομήχανοι, μικρέμποροι και
εισοδηματίες, βιοτέχνες και αγρότες, όλες αυτές οι τάξεις κατρακυλούν
στο προλεταριάτο, είτε επειδή το μικρό τους κεφάλαιο δεν αρκεί για
μεγάλη βιομηχανική επιχείρηση και υποκύπτει στον ανταγωνισμό με τους
μεγαλύτερους κεφαλαιοκράτες είτε επειδή η (επαγγελματική) δεξιοτεχνία
τους εκμηδενίζεται από τους νέους τρόπους παραγωγής (...) Ολόκληρη η
κοινωνία διχάζεται όλο και περισσότερο σε δύο μεγάλα εχθρικά στρατόπεδα,
σε δύο μεγάλες, άμεσα αντιμέτωπες, τάξεις: αστική τάξη και
προλεταριάτο" (Μαρξ, Ένγκελς, Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος).
Σίγουρα
οι μαρξιστές δεν πλημμύρισαν ξαφνικά τη Γη, αλλά εύκολα καταλαβαίνει
κανείς γιατί η συρρίκνωση της μεσαίας τάξης περιγράφεται σήμερα με τόσο
δραματικό τρόπο παντού στον δυτικό κόσμο: "καταστροφή", "αφανισμός",
"θάνατος"... Η συρρίκνωση της μεσαίας τάξης μαρτυρά την
επιδείνωση της καπιταλιστικής κρίσης, το βάθεμα της ανισότητας, την
ένταση της ταξικής σύγκρουσης.
Η αναδυόμενη...
Αλλά και πάλι αυτό δεν είναι παρά ένα μόνον μέρος της αλήθειας. Η μεσαία τάξη συρρικνώνεται "εδώ", αλλά ταυτόχρονα "διαστέλλεται" κάπου αλλού.
Πριν μερικά χρόνια, το Economist, επικαλούμενο οικονομολόγους και
στατιστικά δεδομένα, έγραφε πως για πρώτη φορά στην παγκόσμια Ιστορία,
χάρη στην ανάπτυξη των αναδυόμενων οικονομιών, περισσότερο από το μισό
του πληθυσμού της Γης ανήκει σήμερα στη μεσαία τάξη. Την ίδια εποχή, κι
ενώ η διεθνής οικονομία έκανε βουτιά στην ύφεση, η Παγκόσμια Τράπεζα
εκτιμούσε πως "η νέα κινητήρα δύναμη που θα μπορούσε να τονώσει τη
ζήτηση βρίσκεται στο εν πολλοίς ανεκμετάλλευτο, καταναλωτικό δυναμικό
της ραγδαία αναπτυσσόμενης μεσαίας τάσης στις αναδυόμενες οικονομίες.
Τα
εισοδηματικά κριτήρια που οριοθετούν την "παγκόσμια" μεσαία τάξη είναι
εκείνα του αναπτυσσόμενου κόσμου, αλλά αναλογικά είναι ισοδύναμα μ'
εκείνα του ανεπτυγμένου. Με βάση λοιπόν αυτή τη διευκρίνιση, η
μεσαία τάξη της Ασίας ξεπέρασε αριθμητικά εκείνη της Δύσης γύρω στο
2007-2008, λένε οι οικονομολόγοι.
Χρησιμοποιώντας
ένα διαφορετικό μοντέλο υπολογισμών και λαμβάνοντας υπόψη όσους
κερδίζουν από 10 ώς 100 δολάρια την ημέρα, συμπεριλαμβανομένων των
ανεπτυγμένων οικονομιών, ο Ινδός οικονομολόγος Surjit Bhalla έκανε πριν
λίγα χρόνια μια θεαματική διαπίστωση: το μερίδιο της μεσαίας τάξης στο
σύνολο του παγκόσμιου πληθυσμού αυξήθηκε απότομα μέσα σε μία μόλις
15ετία -από το 1990 ώς το 2006- από το ένα τρίτο σε περισσότερο από το
μισό (57%). Σύμφωνα με τον Bhalla πρόκειται για την τρίτη κατά σειρά
κατακόρυφη άνοδο των μεσαίων στρωμάτων από το 1800. Η πρώτη σημειώθηκε
τον 19ο αιώνα, με την εμφάνιση της πρώτης "μαζικής" μεσαίας τάξης στην
Ευρώπη, η δεύτερη στη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου με την αύξηση
των γεννήσεων, κυρίως στις δυτικές χώρες, και η τρίτη συντελείται τώρα,
σχεδόν εξ ολοκλήρου στις αναδυόμενες οικονομίες.
"Αναγκαίο συμπλήρωμα"
Στον μαρξισμό, η
μεσαία τάξη έχει αρνητική υπόσταση, παίζει ανασχετικό ρόλο στην ταξική
πάλη. Όντας ένα "αναγκαίο συμπλήρωμα" της καπιταλιστικής κοινωνίας,
διαρκώς αναγεννιέται κι ακριβώς επειδή είναι συγκριτικά πολυπληθέστερη
από την ανώτερη μπουρζουαζία έχει τη δυνατότητα να ασκεί την επιρροή της
στο εργατικό κίνημα. Η μεσαία τάξη βρίσκεται σε διαρκή αντιπαλότητα με την ανώτερη αστική τάξη όχι
για να την ανατρέψει, αλλά για να εξασφαλίσει τη δική της διαιώνιση,
επομένως η σύγκρουση αυτή δεν έχει επαναστατικά χαρακτηριστικά. Για τον Μαρξ, η μεσαία τάξη δεν είναι μόνον συντηρητική, αλλά και αντιδραστική, "προσπαθεί να στρέψει προς τα πίσω τον τροχό της Ιστορίας".
Η ριζοσπαστικοποίησή της είναι μόνον συγκυριακή, όταν έλθει αντιμέτωπη
με την επικείμενη "έκπτωσή" της προς το προλεταριάτο οπότε αναγκαστικά,
αλλά ευκαιριακά και πάλι, συντάσσεται μαζί του. Αρκετοί
σύγχρονοι αναλυτές υποστηρίζουν σήμερα ότι τα διαλυτικά σύνδρομα στην
πρώην Σοβιετική Ένωση δεν εμφανίστηκαν επί εποχής Γκορμπατσόφ αλλά πολύ
νωρίτερα, επί εποχής Μπρέζνιεφ, όταν η σημαντική άνοδος του βιοτικού
επιπέδου του σοβιετικού λαού οδήγησε στην εμφάνιση μιας πολυπληθούς
μεσαίας, "αστικής"-με την έννοια του γεωγραφικού προσδιορισμού- τάξης,
εντείνοντας την πίεση για οικονομικά ανοίγματα και φιλελευθεροποίηση του
μονοκομματικού συστήματος.
Το νέο προλεταριάτο
Ο Λούις
Φράινα, ένας από τους πιο γνωστούς Αμερικανούς θεωρητικούς του
μαρξισμού, ιδρυτικό μέλος του Κ.Κ. ΗΠΑ το 1919, "οριοθέτησε" τη μεσαία
τάξη ως την "τάξη των ανεξάρτητων μικρών επαγγελματιών που είναι
ιδιοκτήτες παραγωγικών μέσων χάρη στα οποία εξασφαλίζουν τα προς το
ζην". Η μεσαία τάξη, σύμφωνα με τον ίδιο, περιλαμβάνει επίσης τους
μισθωτούς υπαλλήλους που εργάζονται σε διαχειριστικές και εποπτικές
θέσεις, αλλά όχι τη μεγάλη μάζα των μισθωτών που δεν διαθέτουν
ιδιοκτησία. Ο Φράινα εικάζει ότι συνολικά όλη η κατηγορία των
μισθωτών εργαζομένων μπορεί επαρκώς να χαρακτηριστεί με οικονομικούς
όρους ως η "νέα μεσαία τάξη", αλλά, όπως επισημαίνει, πρόκειται
ουσιαστικά για μια κοινωνική ομάδα "που τα περισσότερα μέλη της αποτελούν το νέο προλεταριάτο".
Κοιτώντας σήμερα τους χαμηλόμισθους ωρομίσθιους υπάλληλους των φαστ
φουντ και των σούπερ μάρκετ, η ανάλυση του Φράινα δείχνει απόλυτα
ακριβής, Το νέο προλεταριάτο της Αμερικής δεν "νοικιάζει" την εργατική
δύναμή του στα εργοστάσια της Boeing, αλλά στα μαγαζιά της Walmart και
των McDonalds...
Το πεπρωμένο
Είναι
λοιπόν η προλεταριοποίηση το πεπρωμένο της μεσαίας τάξης; Αυτό
τουλάχιστον δείχνουν τα εμπειρικά και στατιστικά δεδομένα για ένα μεγάλο
μέρος του ώριμου καπιταλισμού της Δύσης. Ειδικά στις ΗΠΑ, την "κοιτίδα"
της σύγχρονης μεσαίας τάξης, τα μεσαία στρώματα βιώνουν ένα
θλιβερό πισωγύρισμα, τα εισοδήματα και η ποιότητα ζωής τους έχουν
επιστρέψει στα προς 25ετίας επίπεδα. Μελέτη του ινστιτούτου Pew
το 2011 όριζε ως κατώτατο εισοδηματικό κριτήριο για τη μεσαία τάξη
ετήσιο καθαρό εισόδημα 32.900 δολαρίων (24.052 ευρώ) -για μια τετραμελή
οικογένεια δύο ενηλίκων και δύο παιδιών. Για την ομοσπονδιακή Υπηρεσία
Απογραφών, το μέσο εισόδημα ενός τυπικού αμερικανικού νοικοκυριού της
μεσαίας τάξης το 2012, ήταν 51.017 δολάρια (37.296 ευρώ), ίδιο δηλαδή με
εκείνο προς 25ετίας, το 1988...
Το ίδιο
διάστημα, οι κατά κεφαλήν δαπάνες Υγείας (αφαιρώντας τον πληθωρισμό)
διπλασιάστηκαν, φτάνοντας περίπου τις 8.500 δολ (6.214 ευρώ)
συμπαρασύροντας ανοδικά και τις τιμές των ασφαλίστρων. Αύξηση πάνω από
τον πληθωρισμό σημείωσε και το κόστος της εκπαίδευσης. Τα δύο τρίτα των
σημερινών πτυχιούχων πανεπιστημίου στην Αμερική σπούδασαν με δάνεια,
όταν μια εικοσαετία πριν το ποσοστό αυτό ήταν κάτω του 50%. Το μέσο
φοιτητικό χρέος το 2011 ήταν 23.300 δολάρια (17.033 ευρώ). Σύμφωνα με
μια άλλη έρευνα του Pew, το 2012 το 87% των ανθρώπων της μεσαίας τάξης
δήλωναν ότι "είναι πιο δύσκολο σήμερα απ' ό,τι μια δεκαετία πριν να
διατηρήσουν το βιοτικό επίπεδό τους ". Η τελευταία διαπίστωση της
στατιστικής είναι μάλλον και η πιο σημαντική. Το ένα τρίτο των Αμερικανών που μεγάλωσαν στη μεσαία τάξη, θα "εκπέσουν" απ' αυτής ως ενήλικες - όχι μόνον εξαιτίας οικονομικών λόγων. Εν κατακλείδι, "μεγαλώνοντας στη μεσαία τάξη, δεν σημαίνει ότι θα ανήκεις για πάντα στη μεσαία τάξη"...
Η «ΑΥΓΗ» της Κυριακής (26/1/2014)
Κυριακίδης Νίκος
Κυριακίδης Νίκος
